جوهر نمک یک اسید رایج در میان شوینده های خانگی است که به منظور پاک کنندگی سطوح و به خصوص در سرویس های بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد. این ماده که در میان اسیدهای شیمیایی، با نام اصلی هیدروکلریک اسید (Hydrochloric acid) شناخته می شود، بسیار قوی و پیشرونده است، به نحوی که نمونه های موجود در بازار که برای مصارف خانگی استفاده می گردند، رقیق شده بوده و دارای غلظت حداکثر 30% هستند. اسید اصلی هیدروکلریک (با غلظت بالا)، نیز در برخی صنایع مانند تولید فوم و کلسیم کلرید، مورد استفاده قرار می گیرد. در این مقاله به بررسی ویژگی ها و کاربردهای جوهر نمک یا همان هیدروکلریک اسید خواهیم پرداخت.
ترکیبات جوهر نمک
اسید کلریدریک یا جوهر نمک، یک محلول بی بو و بی رنگ است و از ترکیب گاز هیدروژن کلرید و آب تشکیل می شود. از واکنش و ترکیب این دو، جوهر نمک که به نام اسید موریاتیک نیز شناخته می شود، با بوی تند و زننده خود به وجود می آید. بنابراین هر مولکول جوهر نمک، از نسبت یک به یک هیدروژن و کلر تشکیل می شود و ترکیبی بسیار خورنده و پیشرونده به وجود می آورد و حتی گاهی می تواند سمی باشد. این ماده می تواند با اغلب فلزات واکنش نشان داده و منجر به ایجاد گاز هیدروژن انفجاری گردد، به نحوی که سوختگی شدید، سوزش چشم ها و غشاهای مخاطی به وجود می آورد.
جوهر نمک در واقع از طریق جذب کلرید هیدروژن در آب ساخته می شود. این ترکیب از آن جهت است که اسید خالص به وسیله سوزاندن کلر و هیدروژن ساخته می شود. محلول اسید هیدروژن با درجات مخلف، در بسیاری از محصولات بازیافتی، مواد غذایی فرآوری شده و… موجود است. اغلب درجات تجاری این ماده به دلیل ناخالصی های موجود، به ویژه آهن محلول شده در آن، به رنگ زرد ملایم در می آیند. اما درجه خلوص رایج این اسید که حدود 37.1 درصد اسید کلریدریک یا همان جوهر نمک است، حالتی کاملا شفاف و بدون رنگ دارد. نکته جالب توجه درباره اسید هیدروکلریک یا جوهر نمک، این است که معده انسان، درصدی از این ماده شیمیایی را به طور طبیعی تولید می کند که می تواند با اسیدی کردن محتویات معده، به هضم غذا کمک کند.
در دمای اتاق (عدم مجاورت با هوای آزاد)، کلرید هیدروژن یا همان اسید هیدروکلریک، گازی بی رنگ تا کمی زرد، خورنده و غیرقابل اشتعال می باشد که کمی سنگین تر از هوا است و بوی تحریک کننده و قوی ای دارد. اما در مجاورت هوا، این اسید، می تواند بخارهای خورنده سفید متراکمی را تشکیل دهد که امکان انفجار نیز دارد. این ماده همچنین می تواند از آتشفشان ها آزاد شود.
کاربرد های جوهر نمک
جوهر نمک اغلب در چندین صنعت مانند لاستیک، نساجی و حتی در عکاسی مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر این، یکی از شوینده های رایج در خانه ها می باشد. با این حال، استفاده های زیاد دیگری از جوهر نمک وجود دارد و در صنعت فولاد، تولید باتری، آتش بازی و… نیز به کار می رود. در ادامه به برخی از کاربردهای اصلی جوهر نمک اشاره خواهیم کرد:
استفاده در تولید ترکیبات آلی:
اسید هیدروکلریک در تولید ترکیبات آلی مانند پلی وینیل کلرید و دی کلرومتان در تولید پلاستیک یا PVC ، بیسفنول A و… به کار می رود.
استفاده در تولید ترکیبات معدنی:
از اسید هیدروکلریک به منظور تهیه ترکیباتی که در جهت تصفیه آب استفاده می شود نیز، کاربرد دارد. برخی از نمونه ها عبارتند از پلی آلومینیوم کلرید یا PAC، کلرید آهن، اسید فرمیک و کربوهیدرات آلومینیومی که در تصفیه آب استفاده می شود. این ماده همچنین در بازسازی رزین های تبادل یونی نیز کاربرد دارد و به طور خاص برای شستشوی یون ها از رزین ها استفاده می شود.
جوهر نمک در لکه زدایی از فلزات و تمیز کردن سنگ و کاشی:
مصارف خانگی این اسید همان جایی است که آن را جوهر نمک می نامیم. همانگونه که اشاره شد جوهر نمک بسیار خورنده و پیشرونده است. به همین سبب اغلب به عنوان یک ماده شیمیایی برای از بین بردن لکه ها یا زنگ زدگی به ویژه در فلزاتی مانند آهن، مس و… مورد استفاده قرار می گیرد. البته این اسید در این حالت اغلب به شکل رقیق شده و نه به صورت خالص، به کار می رود. تمیز کردن کاشی در آشپزخانه و حمام و به طور کلی ضد عفونی این سطوح توسط جوهر نمک انجام می شود. در صنعت نساجی نیز از آن به منظور سفید کردن لباس و چرم فرآوری شده استفاده می گردد.
استفاده به منظور تصفیه نمک خوراکی و کنترل pH:
این اسید همچنین برای تصفیه نمک های خوراکی و تنظیم اسیدیته یا pH محلول ها، محصولات دارویی، غذاها و حتی آب مورد استفاده قرار می گیرد.
کاربرد جوهر نمک در استخرها:
گفتیم که اسید هیدروکلریک در تنظیم آب نیز مورد استفاده قرار می گیرد. یکی رایج ترین این کاربرد در استخرها می باشد. pH مورد نیاز در آب استخر نباید بالاتر از 8 و پایین تر از 7 قرار بگیرد. زیرا در این حالت موجب آسیب به پوست و به خصوص چشم ها شده و یا به تغییر رنگ آب و از بین بردن فیلترهای تصفیه می انجامد. جوهر نمک به دلیل خاصیت اسیدی می تواند در pH مناسب آب استخر بسیار موثر باشد. البته در این حالت محلول 10 درصدی از اسید هیدروکلریک مورد استفاده قرار می گیرد.
خطرات و نکات ایمنی هنگام استفاده از جوهر نمک
مصارف خانگی جوهر نمک از آنجا که دارای محبوبیت بالایی در لکه زدایی سطوح سنگی و فلزات می باشد، بسیار مورد اهمیت است. بسیاری از زنان خانه دار به منظور افزایش کارایی جوهر نمک، آن را با سایر محلول ها مانند وایتکس، آب ژاول یا شوینده های صنعتی آماده، ترکیب می کنند. اما این امر می تواند با خطرات بسیاری همراه باشد.
غلظت های بالای جوهر نمک می تواند به دلیل وجود کلر، منجر به تحریک شدید دستگاه تنفسی و حتی خفگی شود. مسمومیت با جوهر نمک یکی از مسمومیت های رایج خانگی است که خصوصا در ایام پایانی سال که زنان درگیر خانه تکانی و تمیز کردن منزل هستند، در آنان بروز می کند. از علائم و نشانه های این مسمومیت می توان به التهاب و قرمزی چشم ها، گلو و بینی اشاره کرد که موجب عطسه های مکرر یا بی حسی موضعی می گردد. در درجات بالاتر این مسمومیت می تواند شامل تنگی نفس، سرفه های شدید، تهوع، سرگیجه و احساس خفگی باشد. همچنین از بین رفتن مینای دندان، خارش و التهاب پوستی و… از دیگر نشانه های ایجاد حساسیت و مسمومیت خفیف با جوهر نمک است.
به همین سبب عدم ترکیب جوهر نمک با سایر محلول ها، استفاده از دستکش و ماسک در هنگام استفاده، ایجاد تهویه مناسب در محل مورد استفاده و شستشوی دقیق آن از نکات ایمنی مهم در کاربرد جوهر نمک می باشد. همچنین به دلیل خاصیت خورندگی این محلول، بهترین راه نگهداری آن در ظروف پلاستیکی و به دور از نور مستقیم خورشید و هوای آزاد است. همچنین بهتر است تا پیش از استفاده، جوهر نمک را با کمی آب ترکیب کرده تا میزان اسیدیته آن کاهش یابد.
علاوه بر نکات ایمنی مرتبط با سلامتی، در خصوص کاربرد جوهر نمک در سطوح مختلف باید گفت، این ماده می تواند به دلیل خورندگی بالا، در برخی سطوح موجب ایجاد پوسیدگی و یا رنگ رفتگی گردد. استفاده از این ماده در سطوحی از جنس استیل یا سیلور، می تواند به سیاهی رنگ سطوح منجر گردد. بنابراین در کاربرد جوهر نمک بر روی سطوح فلزی باید دقت بیشتری به خرج داد. همچنین در سوطح سنگی نیز اگر با سنگ های قیمتی و یا حساس مانند مرمر مواجه باشید بهتر از شوینده های دیگر استفاده کنید.
