بیسفنول A (BPA)

بیسفنول A، ترکیب آلی مصنوعی متعلق به گروه دی‌فنیل‌متان‌های مشتق‌شده و بیسفنول‌ها است که دارای دو گروه هیدروکسی‌فنیل می‌باشد. بیسفنول A یک جامد بی‌رنگ است که در حلال‌های آلی قابل حل است، اما در آب حلالیت کمی دارد (۰٫۳۴۴ گرم در ۱۰۰ میلی‌لیتر در دمای ۸۳ درجه سانتی‌گراد). این ماده به‌عنوان یک مونومر در تولید پلاستیک‌های پلی‌کربنات و رزین‌های اپوکسی و همچنین به‌عنوان پیش‌ماده برخی بازدارنده‌های شعله استفاده می‌شود. بیسفنول A یکی از پرتولیدترین مواد شیمیایی در جهان است و سالانه بیش از ۱۰ میلیون تن از آن تولید می‌شود.

خواص فیزیکی و شیمیایی بیسفنول (BPA)A

مقدار/توضیح	خاصیت
۴,۴′-ایزوپروپیلیدن‌دی‌فنل	نام سیستماتیک
C₁₅H₁₆O₂	فرمول مولکولی
۲۲۸٫۳۱	جرم مولی(g/mol)
جامد کریستالی سفید یا کرم‌رنگ	ظاهر
۱۵۸–۱۵۹	نقطه ذوب(°C)
≈۳۶۰ در فشار اتمسفری، با احتمال تجزیه	نقطه جوش(°C)
۱٫۲۰–۱٫۲۲	چگالی(g/cm³)
≈۰٫۰۳ g/۱۰۰ mL	حلالیت در آب )۲۵(°C
عالی در استون، اتانول، DMSO، تولوئن	حلالیت در حلال‌های آلی
۳٫۶۴ (نسبتاً آب‌گریز)	log P (ضریب تقسیم اکتانول/آب)
بسیار پایین (۵×۱۰⁻⁸ mmHg در ۲۵ °C)	فشار بخار
≈۹٫۶–۱۱٫۳ (دو گروه فنلی ضعیف اسیدی)	pKa
تا ≈۲۰۰ °C پایدار؛ بالاتر از آن تجزیه می‌شود	پایداری حرارتی
به‌راحتی با اپي‌کلروهیدرین ← رزین اپوکسی با فسژن یا دی‌فنیل‌کربنات → پلی‌کربنات	واکنش‌پذیری مهم
اختلال‌کننده غدد درون‌ریز (شبیه استروژن ضعیف)	خاصیت هورمونی

تاریخچه و تولید

بیسفنول A اولین بار در سال ۱۸۹۱ توسط شیمیدان روس-آلمانی، الکساندر دیانیین، با واکنش فنل با استون در حضور اسید قوی سنتز شد. تولید صنعتی گسترده آن از دهه ۱۹۵۰ آغاز شد، زمانی که از آن برای ساخت پلاستیک پلی‌کربنات مقاوم و رزین‌های اپوکسی استفاده شد.

روش تولید صنعتی بیسفنول A

واکنش تراکمی فنل با استون در حضور کاتالیزور اسیدی

2 C₆H₅OH (فنل) + (CH₃)₂CO (استون) → (C₆H₅)₂C(CH₃)₂(OH)₂ + H₂O

شرایط صنعتی رایج

• کاتالیزور: اسید سولفوریک غلیظ، یا رزین تبادل یونی اسیدی (رزین سولفونات)، یا HCl غلیظ
• دما: ۵۰–۱۰۰ °C
• نسبت مولی فنل به استون: حدود ۴–۱۰ به ۱ (فنل زیاد برای کاهش محصولات جانبی)
• هم‌کاتالیزور (پرمیتور): معمولاً مقدار کمی تیول (مثل مرکاپتوپروپیونیک اسید) برای افزایش بازده و کاهش ناخالصی

مراحل اصلی فرآیند صنعتی

1. واکنش در راکتور مداوم یا بچ
2. خنثی‌سازی اسید و جداسازی آب
3. کریستالیزاسیون بیسفنول A از مخلوط (معمولاً باز طریق حلال هایی مثل تولوئن یا آب و فنل انجام می شود)
4. فیلتراسیون، شستشو و خشک‌کردن
5. تقطیر یا کریستالیزاسیون مجدد برای رسیدن به خلوص >۹۹٫۸٪

بازده: بیش از ۹۵٪ بر اساس استون (محدودکننده واکنش).

این روش از سال ۱۹۵۰ تاکنون تقریباً بدون تغییر اساسی در تمام کارخانه‌های جهان (از جمله ایران) استفاده می‌شود.

کاربردها بیسفنول A

بیسفنول A بیش از ۹۵٪ مصرفش در دو گروه اصلی است و بقیه در کاربردهای فرعی  می باشد:

۱. پلاستیک پلی‌کربنات (۶۵–۷۰٪ مصرف جهانی BPA)

– این پلاستیک شفاف، بسیار مقاوم به ضربه و سبک است (تقریباً نشکن).

– محصولات رایج ساخته‌شده از پلی‌کربنات حاوی BPA:

  – بطری‌های بزرگ آب معدنی (گالن ۱۹ لیتری آب‌سردکن)

  – بطری شیرخشک نوزادان و بطری‌های آب کودکان (تا قبل از ممنوعیت در بسیاری کشورها)

  – ظروف نگه‌داری غذا (تاپرهای شفاف سفت)

  – سی‌دی و دی‌وی‌دی (در گذشته)

  – عینک‌های ایمنی، کلاه ایمنی، شیشه‌های ضدگلوله

  – پنجره هواپیما و قطارهای سریع‌السیر

  – بدنه برخی لپ‌تاپ‌ها و گوشی‌های قدیمی مقاوم

  – تجهیزات پزشکی: انکوباتور نوزادان، دستگاه همودیالیز، سرنگ‌های بزرگ، محفظه دستگاه‌های تنفس مصنوعی

۲. رزین‌های اپوکسی (۲۵–۳۰٪ مصرف جهانی BPA)

– مهم‌ترین کاربرد: پوشش داخلی قوطی‌های کنسرو غذا و نوشیدنی (تقریباً تمام قوطی‌های فلزی تن ماهی، رب گوجه، نوشابه، آب‌جو، شیرخشک پودری و …)

– لوله‌های آب شرب (لوله‌های اپوکسی داخلی برای جلوگیری از زنگ‌زدگی)

– پوشش داخلی مخازن آب و تانکرها

– چسب‌های صنعتی قوی و رزین‌های ساختمانی

– رنگ‌های پودری الکترواستاتیک (مثل یخچال، ماشین لباسشویی)

– کامپوزیت‌های دندان‌پزشکی (پر کردن دندان‌های سفیدرنگ تا دهه ۲۰۱۰ میلادی در بسیاری کشورها حاوی BPA بود)

۳. کاغذ حرارتی (Thermal Paper) – حدود ۳–۵٪ مصرف

– رسیدهای خرید فروشگاه‌ها، بلیط پارکینگ، بلیط اتوبوس، فیش عابربانک

– BPA به‌عنوان آشکارساز رنگ (developer) در این کاغذها استفاده می‌شود (وقتی حرارت می‌بیند سیاه می‌شود)

– این یکی از مهم‌ترین منابع مواجهه روزانه مردم با BPA است چون با دست تماس مستقیم دارد و از پوست جذب می‌شود.

۴. بازدارنده شعله (Flame Retardant)

– در تولید برخی پلی‌استرها و پلاستیک‌های نسوز (مثلاً در تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی)

۵. کاربردهای تخصصی و کم‌حجم

– تولید پلی‌سولفون‌ها (فیلترهای فوق‌العاده دقیق آب و دیالیز)

– پلی‌اتر ایمیدها (قطعات هوافضا)

– تثبیت‌کننده آنتی‌اکسیدان در پلاستیک‌های PVC (لوله و شیلنگ)

– پیش‌ماده تولید Tetrabromobisphenol A (TBBPA) که قوی‌ترین بازدارنده شعله برم‌دار است و در بردهای الکترونیکی استفاده می‌شود.

وضعیت فعلی (۲۰۲۵)

– در محصولات کودکان (بطری شیر، پستانک، بشقاب کودک) تقریباً در تمام کشورهای توسعه‌یافته و بسیاری از کشورهای در حال توسعه ممنوع یا به‌طور داوطلبانه حذف شده است.

– در قوطی‌های کنسرو غذا و نوشیدنی بزرگسالان هنوز در اکثر کشورها (از جمله ایران) به‌طور گسترده استفاده می‌شود.

– کاغذهای حرارتی در بسیاری کشورها (اروپا، ژاپن، کره جنوبی، برخی ایالت‌های آمریکا) از سال ۲۰۲۰–۲۰۲۵ به‌تدریج به نوع بدون BPA (معمولاً با Bisphenol S) تغییر کرده‌اند، ولی هنوز در ایران و بسیاری کشورها رسیدهای خرید حاوی BPA هستند.

اگر محصولی شفاف و نشکن است احتمالاًحاوی پلی‌کربنات و در واقع حاوی BPA می باشد.

در مورد  قوطی فلزی غذا یا نوشیدنی است، پوشش داخلی تقریباً قطعی حاوی رزین اپوکسی BPA است (مگر عبارت BPA-Free نوشته شده باشد).

نگرانی‌های بهداشتی و زیست‌محیطی

بیسفنول A یک اختلال‌کننده غدد درون‌ریز (endocrine disruptor) شناخته شده است؛ یعنی می‌تواند با هورمون‌های بدن (به‌خصوص استروژن) تداخل ایجاد کند. حتی در دوزهای بسیار پایین هم ممکن است اثرات منفی بر رشد جنین، نوزادان و کودکان داشته باشد. مطالعات نشان داده‌اند که این ماده می‌تواند از پلاستیک و پوشش قوطی‌ها به غذا و نوشیدنی مهاجرت کند، به‌خصوص وقتی ظرف گرم شود یا اسیدی باشد.

از سال ۲۰۱۰ به بعد، بسیاری از کشورها اقدامات زیر را انجام داده‌اند:

• کانادا (۲۰۱۰): اولین کشوری که BPA را ماده سمی اعلام کرد.
• اتحادیه اروپا (۲۰۱۱): ممنوعیت استفاده در بطری شیر نوزادان.
• ایالات متحده: بسیاری از ایالت‌ها و تولیدکنندگان داوطلبانه BPA را از بطری شیر و ظروف کودکان حذف کردند.
• از سال ۲۰۱۸ به بعد: ممنوعیت گسترده‌تر در اروپا، ژاپن، چین و برخی کشورهای دیگر در ظروف تماس با غذا برای کودکان خردسال.

با این حال، بیسفنول A هنوز در بسیاری از محصولات بزرگسالان (مثل قوطی‌های کنسرو و بطری‌های بزرگ آب) استفاده می‌شود و جایگزین‌های آن مثل بیسفنول S و Fنیز گاهی مضرات مشابه اختلال هورمونی نشان داده‌اند.

وضعیت فعلی (تا سال ۲۰۲۵)

سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) همچنان اعلام می‌کند که سطوح فعلی مواجهه با BPA برای عموم مردم ایمن است، اما تحقیقات جدید همچنان اثرات آن را در دوزهای پایین بررسی می‌کنند. آژانس ایمنی مواد غذایی اروپا (EFSA) در سال ۲۰۲۳ حد مجاز روزانه قابل تحمل (TDI) را به شدت کاهش داد (از ۴ میکروگرم به ۰٫۰۴ نانوگرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز).

در حال حاضر بسیاری از تولیدکنندگان محصولات خود را با برچسب «BPA-Free» بدون بیسفنول A عرضه می‌کنند، هرچند این جایگزین‌ها هم کاملاً بی‌خطر بودنشان هنوز تأیید نشده است.